Khi nói đến thị trường tài chính, không ít người sẽ liên tưởng ngay đến thị trường cổ phiếu. Tuy vậy, trên thực tế, thị trường tài chính bao trùm một phạm vi rộng lớn hơn nhiều, gồm từ trái phiếu đến hối đoái, cùng nhiều loại tài sản và công cụ tài chính khác. Trong số này, một mảng thị trường đã và đang trở nên ngày càng nổi bật, một phần nhờ ở tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ vào hạng nhất của nó, đặc biệt trong những năm gần đây – đó là thị trường chứng khoán phái sinh.
Chứng khoán phái sinh là gì?
Chứng khoán Phái sinh (CKPS) là một công cụ tài chính, trong đó giá trị của CKPS phụ thuộc vào giá trị của một hay nhiều loại tài sản cơ sở. Chứng khoán Phái sinh có dạng hợp đồng tài chính trong đó quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng đối với việc thanh toán hoặc/và chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai. Tài sản cơ sở của Chứng khoán Phái sinh được chia thành 02 dạng chính:
- Hàng hóa: thực phẩm (ngũ cốc, thịt, cà phê, hồ tiêu, v.v…), kim loại (vàng, bạc, kẽm, v.v…), năng lượng (khí đốt, dầu, v.v…), khác (thời tiết, kết quả bầu cử, v.v…)
- Công cụ tài chính: cổ phiếu (chỉ số cổ phiếu, cổ phiếu đơn lẻ), trái phiếu (trái phiếu chính phủ, trái phiếu địa phương, trái phiếu doanh nghiệp), Lãi suất (lãi suất ngân hàng, lãi suất ngoại tệ), Tiền tệ (USD, Yên Nhật, Euro, v.v…)
Chứng khoán Phái sinh được chia thành 04 loại chính:
- Hợp đồng Kỳ hạn (HĐKH): là thỏa thuận pháp lý giữa hai bên tham gia về việc mua và bán một loại tài sản tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước tại ngày thực hiện giao dịch.
- Hợp đồng Tương lai (HĐTL): là một dạng hợp đồng kỳ hạn đã được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch tại thị trường tập trung (Sở Giao dịch chứng khoán).
- Hợp đồng Quyền chọn (HĐQC): là thỏa thuận pháp lý trong đó một bên có quyền yêu cầu thực hiện và bên kia có nghĩa vụ phải mua hoặc bán một lượng tài sản cơ sở theo mức giá đã được xác định trước tại hợp đồng trong một khoảng thời gian hoặc tại một thời điểm nhất định trong tương lai.
- Hợp đồng Hoán đổi (HĐHĐ): là một thỏa thuận pháp lý trong đó hai bên cam kết hoán đổi dòng tiền của một công cụ tài chính của một bên với dòng tiền của công cụ tài chính của bên còn lại trong một khoảng thời gian nhất định.
Thực tế cho thấy, các sản phẩm chứng khoán phái sinh trên thị trường này có thể giúp các tác nhân trong nền kinh tế nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro thị trường và rủi ro tín dụng. Chúng cũng thúc đẩy sự phát triển và các phát kiến trong lĩnh vực tài chính, tăng cường khả năng hồi phục trước các cú sốc của thị trường.
Tuy nhiên, không thể phủ nhận trong hai thập kỷ qua, chứng khoán phái sinh cũng gắn liền với những sự kiện tiêu cực gây chấn động thị trường tài chính toàn cầu như sự sụp đổ, hay là tình trạng khủng hoảng đến gần như phá sản của Barings Bank (1995), Long-Term Capital Management (1998), Enron (2001), Lehman Brothers và American International Group (2008).
Rõ ràng, mỗi công cụ, mỗi sản phẩn, mỗi phân mảng của thị trường tài chính đều có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Vấn đề quan trọng đối với những người tham gia thị trường chứng khoán phái sinh là phải hiểu rõ bản chất, những lợi ích và rủi ro tiềm ẩn của loại chứng khoán này; trong khi các nhà quản lý phải đảm bảo thị trường được vận hành một cách đúng đắn dưới sự giám sát phù hợp.
Nói một cách chung nhất, chứng khoán phái sinh là công cụ mà giá trị của nó được xác định từ, và phụ thuộc vào, một tài sản/yếu tố gốc, còn gọi là tài sản cơ sở (underlying). Có rất nhiều tài sản, bao gồm cả tài sản tài chính và tài sản phi tài chính được lấy làm “gốc” cho chứng khoán phái sinh; trong đó có thể kể đến cổ phiếu, chỉ số cổ phiếu, công cụ nợ có thu nhập cố định, ngoại tệ, sự kiện tín dụng, hàng hóa cơ bản thậm chí là cả các chứng khoán phái sinh khác.
Ở một cách tiếp cận khác, nhìn vào bản chất của công cụ, chứng khoán phái sinh là hợp đồng tài chính được thiết lập ngày hôm nay giữa hai bên tham gia, trong đó gồm một bên mua và một bên bán, về một giao dịch sẽ được thực hiện vào một thời điểm nào đó trong tương lai. Giao dịch được thỏa thuận trong hợp đồng thường được liên quan đến việc mua/bán một tài sản – chính là tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh, ví dụ: một bên đồng ý chuyển nhượng cho bên kia một số lượng cổ phiếu ABC nhất định với giá cố định, hay một bên sẽ giao cho bên còn lại một số lượng đồng đô la Mỹ xác định theo tỷ giá USD/VND nhất định. Trong thời gian tồn tại của hợp đồng, giá trị của chứng khoán phái sinh không cố định mà thay đổi theo sự biến động giá tài sản cơ sở/nhân tố cơ sở của nó.
—————————
Nguồn: TS. Đào Lê Minh; CME Group Education; A Trader’s Guide to Futures; HNX
Phan Nhật Cường – Chuyên viên Tư vấn Chứng khoán Cao cấp.
Điện thoại / Facebook / Viber: 0912.842.224
Skype: dautu.cophieu
Email: dautucophieu68@gmail.com
