Chứng khoán phái sinh đã có một lịch sử lâu đời. Từ thời cổ đại, trong tác phẩm chính trị học của mình, Aristotle đã kể câu chuyện về một triết gia Hy Lạp tên là Thales, người bằng thuật chiêm tinh đã đưa ra dự đoán rằng vụ mùa ô liu sẽ bội thu vào năm sau. Ông mua quyền chọn một số lượng lớn máy ép ô liu. Thales không bị bắt buộc phải thực hiện hợp đồng nếu ô liu bị mất mùa; khi đó thiệt hại sẽ chỉ bị giới hạn trong phạm vi số tiền đã trả để mua quyền chọn lúc đầu. Ngược lại, nếu tiên đoán của ông là đúng, Thales sẽ thực hiện quyền chọn, sau đó cho thuê hết số máy ép ô liu và có khả năng thu được một món hời.
Hợp đồng kỳ hạn và hợp đồng tương lai cũng có lịch sử lâu đời không kém. Từ thời trung cổ những người bán hàng trong các hội chợ ở Châu Âu đã ký hợp đồng hứa hẹn giao hàng vào những ngày nhất định trong tương lai. Vào khoảng giữa thế kỷ thứ 16 tại Osaka (Nhật Bản), hợp đồng tương lai hàng hóa cũng đã xuất hiện trong giao dịch lúa gạo. Giới địa chủ phong kiến thu thuế bằng gạo, sau đó đem bán gạo lấy tiền ở Osaka. Những người trúng thầu mua gạo nhận được chứng từ bảo đảm có thể chuyển nhượng tự do. Cuối cùng, các hợp đồng gạo chuẩn hóa đã có thể được giao dịch, theo cách hợp đồng tương lai thời hiện đại, tức là đặt cọc một khoản tiền chỉ bằng một phần nhỏ giá trị của số gạo cơ sở. Thị trường này thu hút các nhà đầu tư cũng như những người muốn phòng ngừa rủi ro trước những biến động trên thị trường gạo.
Ở Hà Lan, cơn cuống hoa tulip vào thế kỷ 16 khiến giá hoa bị thổi phồng ghê gớm, đồng thời cũng dẫn đến sự ra đời hợp đồng kỳ hạn và hợp đồng quyền chọn hoa tulip. Đến khoảng thế kỷ thứ 17, chứng khoán phái sinh đối với cổ phiếu được giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán Amsterdam. Lúc mới đầu, giao dịch trên sở đều áp dụng phương thức giao ngay; nhưng không lâu sau đó giới kinh doanh đã có thể giao dịch các quyền chọn mua và quyền chọn bán.
Ngay từ những năm 1790, quyền chọn cổ phiếu đã được đưa vào giao dịch ở Mỹ, không lâu sau khi Sở giao dịch chứng khoán New York được thành lập. Đến năm 1848, Sở mậu dịch chứng khoán Chicago (Chicago Board of Trade, viết tắt là CBOT) được thành lập, giao dịch hợp đồng kỳ hạn đầu tiên (với ngô) năm 1851 và nhanh chóng được nhiều người biết đến. Năm 1865, CBOT chính thức hóa hoạt động giao dịch ngũ cốc bằng cách phát triển hợp đồng tương lai chuẩn hóa, yêu cầu bên mua và bên bán thực hiện cầm cố tài sản để ký quỹ. Sự phát triển của chứng khoán phái sinh tiếp tục diễn ra, với sự ra đời những sở giao dịch mới như Sở giao dịch bông New York (1870), Sở giao dịch hàng hóa Chicago – CME (1919). Tài sản cơ sở được mở rộng ra nhiều loại nông sản khác và sau đó bao gồm cả kim loại.
Sở mậu dịch chứng khoán Chicago. Ảnh: Nguồn Internet
Đến đầu những năm 70 của thế kỷ trước, thị trường chứng khoán phái sinh bước vào giai đoạn phát triển với sự hiện diện của hợp đồng tương lai đối với tài sản chính. Thị trường tài chính chứng kiến sự xuất hiện của hợp đồng tương lai ngoại tệ (CME, 1972), hợp đồng tương lai trái phiếu kho bạc Mỹ (CBOT, 1975), quyền chọn niêm yết đối với hợp đồng tương lai trái phiếu (CBOT, 1982)… Với sự ra đời của Sở giao dịch quyền chọn Chicago (CBOE), quyền chọn cổ phiếu được chuẩn hóa và đưa vào niêm yết trên sở giao dịch.
Tại Châu Âu, Sở giao dịch hợp đồng tương lai và quyền chọn tài chính quốc tế London (LIFFE) được thành lập năm 1982, sau đó sáp nhập với Sở giao dịch hàng hóa London năm 1996, rồi được Euronext mua lại năm 2002. Trong những năm 1990 và cả thập kỷ sau đó, trào lưu thâu tóm, sáp nhập, hợp nhất diễn ra giữa các Sở giao dịch chứng khoán phái sinh trên thế giới. Đầu tiên là LIFFE và Euronext như đã nói, sau đó Euronext hợp nhất với Sở giao dịch chứng khoán New York (NYSE) năm 2007 cho ra đời NYSE Euronext, trước khi Sở giao dịch Liên lục địa (ICE) mua lại tổ chức này năm 2013. Năm 1998, Eurex là kết quả của vụ sáp nhập giữa Sở giao dịch chứng khoán phái sinh Đức (DTB) và Sở giao dịch quyền chọn và hợp đồng tương lai tài chính Thụy Sỹ (SOFFEX). Giao dịch chứng khoán phái sinh trên các sở giao dịch ngày cảng được hiện đại hóa, khai thác hiệu quả các thành tựu khoa học công nghệ, chuyển dần từ giao dịch thủ công sang giao dịch với sự hỗ trợ của hệ thống điện tử và sau đó là giao dịch điện tử hoàn toàn.
Trong khi các Sở giao dịch chứng khoán phái sinh không ngừng mở rộng hoạt động, thị trường OTC cũng trải qua quá trinh tăng trưởng đầy ấn tượng. Với những ưu điểm của công cụ phái sinh OTC so với các sản phẩm niêm yết, giá trị của chứng khoán phái sinh OTC đã nhanh chóng vượt qua chứng khoán phái sinh niêm yết và chiếm ưu thế rõ rệt.
—————————
Nguồn: TS. Đào Lê Minh; Option Market Making;
Nguyễn Văn Nguyên – Chuyên viên Tư vấn Chứng khoán Cao cấp.
Điện thoại / Facebook /
Email: nguyen.nguyenvan@hsc.com.vn
